Hoe gebruik je komma’s?

De komma. Wat valt daar nou over te vertellen? Nou, je zou het misschien niet verwachten, maar best veel eigenlijk. Het lijkt zo’n onbeduidend leesteken maar eigenlijk is hij heel belangrijk. De komma – en het ontbreken ervan – kan er bijvoorbeeld voor zorgen dat een zin iets heel anders betekent dan de bedoeling is. En soms is een zin zonder komma’s zelfs helemaal niet te begrijpen.

De komma als rustpunt

Een goedgeplaatste komma is een rustpunt in een zin. Op de plek waar je normaal gesproken zelf een korte pauze zou hebben tijdens het spreken of voorlezen, plaats je een komma. Je houdt hierbij dus voornamelijk rekening met de melodie en het ritme van de zin.

Een rustpunt is vooral belangrijk in lange zinnen. Zonder rustpunten is zo’n zin lastig te begrijpen. Je raakt de draad kwijt en kunt weer opnieuw beginnen met lezen. Kijk maar eens naar deze zin uit Shanghai Massage van L.H. Wiener, die in 2012 de prijs won voor de beste literaire zin:

Ik zou mijn moeder nog weleens in die dikke Velsense vissersneus van haar willen knijpen een neus die van geen ophouden wist in tegenstelling tot mijn moeders nieren die het begaven onder de druk van alle medicijnen – nu ja niet echt knijpen want een beetje zoon die knijpt zijn moeder niet die eert het wijf dat moeder heet maar die dikke kokkerd van een gok van haar dus tussen mijn wijs- en middelvinger en duim pakken zoals ik vroeger vaak deed om te plagen als een soortement van liefkneuzing dat zou ik graag nog eens een keertje doen.

Lastig hè? Oké, het is ook wel een héél lange zin om als voorbeeld te gebruiken, maar je zult zien dat hij door een paar komma’s opeens veel makkelijker te lezen is:

Ik zou mijn moeder nog weleens in die dikke Velsense vissersneus van haar willen knijpen, een neus die van geen ophouden wist, in tegenstelling tot mijn moeders nieren, die het begaven onder de druk van alle medicijnen – nu ja, niet echt knijpen, want een beetje zoon die knijpt zijn moeder niet, die eert het wijf dat moeder heet, maar die dikke kokkerd van een gok van haar, dus, tussen mijn wijs- en middelvinger en duim pakken, zoals ik vroeger vaak deed, om te plagen, als een soortement van liefkneuzing, dat zou ik graag nog eens een keertje doen.

Het idee om de komma vooral als rustpunt te gebruiken, vind ik zelf erg prettig. Hiermee bepaal ik namelijk hoe jij mijn tekst leest, waar je even pauzeert, welk ritme je aanhoudt. Voor mij is dit iets wat voornamelijk op gevoel gaat.

Het scheelt natuurlijk nogal wanneer je een goed gevoel voor taal hebt, want dan hoef je hier meestal niet heel erg bij na te denken. Als je twijfelt over de plek van een komma, lees de zin dan eens hardop voor. Daar waar je even pauzeert, zet je hem neer.

Betekenisverschil door komma’s

Komma’s in een bijzin

Komma’s kunnen ook veel invloed hebben op de betekenis van een zin. Dan is het dus extra belangrijk om ze op de juiste plek te plaatsen. Kijk maar eens naar deze zin:

De leerlingen, die een acht of hoger hadden gehaald voor hun proefwerk, hoefden de volgende les niet aanwezig te zijn.

In de bovenstaande zin staat dat alle leerlingen de volgende les niet aanwezig hoefden te zijn. De bijzin geeft nog wat extra informatie, namelijk dat ze een acht of hoger hadden gehaald voor hun proefwerk.

De leerlingen die een acht of hoger hadden gehaald voor hun proefwerk, hoefden de volgende les niet aanwezig te zijn.

In deze zin staat geen komma voor ‘die’. Deze zin gaat dus alleen over de leerlingen die een acht of hoger hadden op hun proefwerk. Zij hoefden de volgende les niet aanwezig te zijn, maar de leerlingen met een lager cijfer wel.

Als je beide zinnen voorleest, hoor je het verschil in intonatie en dus ook het verschil in betekenis. Dat komt door die ene komma. Het is subtiel, maar dit kan soms veel invloed hebben op een zin.

Komma’s in een opsomming

Een komma kan ook voor betekenisverschil zorgen in een opsomming. De Taaltelefoon heeft hier een mooi voorbeeld van:

Hij eet graag cornflakes, havermoutpap, boterhammen met choco en spiegeleieren.

Bij de bovenstaande zin zou je kunnen denken dat de persoon graag een bammetje eet met choco én spiegeleieren erop, wat wel een bijzondere combinatie is. Een extra komma maakt duidelijk wat er eigenlijk bedoeld wordt:

Hij eet graag cornflakes, havermoutpap, boterhammen met choco, en spiegeleieren.

Nu snap je als lezer gelijk dat hij graag boterhammen met choco eet én dat hij graag spiegeleieren eet.

Veel mensen denken dat je geen komma mag plaatsen voor het woordje ‘en’, maar dat mag dus gerust als je de zin daarmee duidelijker maakt. In zo’n geval als hierboven moet het zelfs, omdat de zin door het ontbreken van de komma iets anders betekent dan er bedoeld wordt.

De grammaticale komma

Je kunt de komma ook gebruiken om de grammaticale opbouw van een zin weer te geven. Dit geeft gelijk duidelijkheid over wat de hoofdzinnen en de bijzinnen zijn:

Ze dacht, dat het onverstandig was om nu een grote aankoop te doen, maar ze vond, dat het toch wel het overwegen waard was.

In deze zin staan komma’s op plekken waar je normaal gesproken geen leespauze hebt. Hierdoor leest de zin niet zo prettig. Je wordt min of meer gedwongen tot een leespauze op een plek waar je dat helemaal niet wilt. Met wat minder komma’s ziet het er al een stuk beter uit:

Ze dacht dat het onverstandig was om nu een grote aankoop te doen, maar ze vond dat het toch wel het overwegen waard was.

Het is beter om deze manier van kommagebruik dus niet toe te passen.

Algemene regels

Eigenlijk zijn er niet echt strikte regels over kommagebruik, behalve wanneer het invloed heeft op de betekenis van de zin. Verder hangt het vooral af van wat prettig leest.

Er zijn wel wat algemene gebruiken. Zo is het bijvoorbeeld wenselijk om een komma te plaatsen tussen twee werkwoorden die niet bij elkaar horen. Dit is niet verplicht, maar het leest wel makkelijker:

Als jullie wat harder praten kunnen wij het achter in de zaal wat beter horen.

In de bovenstaande zin is niet direct duidelijk of ‘kunnen’ hoort bij ‘praten’ of bij ‘wij’. Daarom is het verstandig om hier een komma te plaatsen. Hiermee maak je het de lezer namelijk een stukje makkelijker en dat is precies waar dit leesteken voor bedoeld is. Kijk maar:

Als jullie wat harder praten, kunnen wij het achter in de zaal wat beter horen.

Het is ook prettig om een komma te plaatsen tussen twee dezelfde persoonsvormen:

Omdat het lekker lenteweer is, is bijna iedereen vrolijk.

Waar je vooral geen komma’s moet plaatsen

Onnodige leespauzes

Komma’s zijn heel handig en prettig, maar niet altijd. Zo hebben veel mensen bijvoorbeeld de neiging om een komma te plaatsen als er in een zin twee dezelfde woorden achter elkaar staan. Dit zie je vooral bij zinnen waar twee keer ‘je’ staat:

Waarom heb je, je huis verkocht?

Deze komma is niet nodig. Sterker nog, hij is zelfs onwenselijk. Als je de zin voor jezelf voorleest, zul je merken dat je hier normaal gesproken geen pauze hoort tussen de twee ‘je’s’. Wanneer je die komma wel plaatst, creëer je voor je lezer een haast verplichte pauze op een gekke plek. Hierdoor haal je de vaart uit de zin. Dat leest onprettig. Dit geldt ook voor het volgende voorbeeld:

Ik heb je gister wel gezien, hoor.

In de spreektaal pauzeert vrijwel niemand voor ‘hoor’, maar vaak zie je in geschreven tekst toch een komma staan op deze plek. En ook hier haal je zo de vaart uit de zin. Het is gek om op deze plek een pauze te hebben.

Een komma kan een heel prettig rustpunt zijn in een zin, maar een ongewenst rustpunt is vaak juist heel storend. Strooi dus niet te pas en te onpas met komma’s.

Verkeerde betekenis

Een onnodige komma kan ook voor een heel andere betekenis zorgen. Wim Daniëls geeft hier een mooi voorbeeld van in zijn boek Teksten Redigeren:

Merab Jordania, de vermogende eigenaar van Vitesse, heeft gisteren […] de Arnhemse club toegesproken. De Georgische multimiljonair deed dat 24 uur, nadat hij hoofdtrainer Theo Bos uit zijn functie had gezet.

Door de komma na ‘De Georgische multimiljonair deed dat 24 uur’ staat hier eigenlijk dat hij trainer Bos uit zijn functie heeft gezet en dat hij daarna 24 uur lang de club toegesproken heeft. Dat klopt natuurlijk niet. Deze komma hoort hier dus niet te staan.

Kortom

Komma’s zijn bedoeld om de lezer te helpen. Een komma is noodzakelijk wanneer er anders verwarring kan ontstaan over de betekenis van de zin. Maar een onnodige komma kan juist ook onbedoeld de betekenis van een zin veranderen. Verder is een komma prettig wanneer er een rustmoment nodig is in de zin. Hierbij ga je wat meer af op je eigen gevoel.